“Thời điểm nhạy cảm” này chính là lúc nghi can vừa bị bắt về trụ sở công an, nhà tạm giữ, trại tạm giam, tức giai đoạn tiền khởi tố. Đó là lúc phải kiểm sát thật chặt, bởi lẽ trên thực tế hầu như những vụ bức cung, nhục hình gây hậu quả nghiêm trọng (làm chết người hoặc làm oan) từng bị phát hiện, xử lý đều trong giai đoạn này. Về tố tụng, nếu trước khi khởi tố mà nghi can đã bị bức cung, bị điều tra viên đánh đến mức phải nhận tội thì rõ ràng ảnh hưởng rất lớn đến quá trình điều tra và toàn cục vụ án.

Kiểm sát tâm lý điều tra viên

 

Nguyên nhân, trước hết không thể phủ nhận thực tế là ngày càng nhiều băng nhóm tội phạm và người phạm tội rất nguy hiểm, manh động, liều lĩnh khi thực hiện hành vi tội phạm. Chúng coi thường pháp luật, mạng sống của con người và thường gây ra hậu quả rất lớn cho xã hội cũng như sự hoang mang lo sợ cho cộng đồng. Điều đó đòi hỏi các chiến sĩ trong lực lượng công an nhân dân và những người tham gia đấu tranh chống tội phạm phải sử dụng nhiều biện pháp để tấn công, trấn áp tội phạm. Lúc này cần phải có những điều tra viên có trái tim nóng.

Tuy nhiên, về mặt chủ quan, khi trình độ nghiệp vụ yếu, vốn sống kiến thức ít cộng với tâm lý nóng vội sẽ khiến điều tra viên phạm sai lầm bằng việc dùng nhục hình. Cạnh đó nếu ý thức chấp hành pháp luật yếu (kể cả kiểm sát viên và thẩm phán) thì cũng là động lực khiến họ luôn bị thôi thúc dùng biện pháp mà pháp luật không cho phép.

Song theo tôi, quan trọng nhất là người làm điều tra và người giám sát việc điều tra phải kiểm sát được tâm lý của chính mình. Đây là yếu tố rất quan trọng, nói cách khác lúc này chúng ta phải cần những điều tra viên có cái đầu lạnh.Nếu tâm lý không được kiểm sát chặt chẽ thì sẽ phát sinh những hành vi ứng xử thái quá đối với nghi can. Ngay cả khi kỹ thuật xét hỏi thiếu khoa học rồi gặp phải sự chống đối mạnh mẽ thì sẽ tạo ra sự bức xúc, dẫn đến việc tấn công nghi can trái pháp luật.

Năm giải pháp lớn

Ở giai đoạn tiền khởi tố, người bào chữa và cơ quan VKS chưa thể tham gia vụ án thì giải pháp tốt nhất theo tôi chính là người quản lý nhà tạm giữ, giám thị trại tạm giam. Chúng ta phải tạo ra cơ chế kiểm sát mang tính độc lập, chặt chẽ giữa ban giám thị, các cán bộ trại tạm giam với các điều tra viên. Cụ thể trại tạm giam phải chịu trách nhiệm quản lý nghi can cả về nhân thân, sức khỏe lẫn tinh thần của họ. Khi trích xuất nghi can cho điều tra viên hỏi cung, họ phải kiểm tra tổng thể; trong quá trình lấy cung họ phải theo dõi, giám sát theo đúng chức trách, nhiệm vụ được giao; khi nhận lại nghi can họ phải kiểm tra tình trạng thực tế. Xây dựng quy trình bàn giao nghi can giữa trại tạm giam với điều tra viên chặt chẽ nhằm phân định rõ ràng trách nhiệm khi có sự cố xảy ra.

Kiểm sát chặt nhưng không có nghĩa là giám thị trại tạm giam can thiệp vào nghiệp vụ điều tra của các điều tra viên trong quá trình hỏi cung. Điều tra viên có thể thoải mái thể hiện bản lĩnh, trình độ, thoải mái vận dụng những kỹ năng điều tra mình có được trong khuôn khổ cho phép nhằm làm sáng tỏ sự thật. Còn nếu giám thị trại tạm giam có tâm lý phó mặc cho điều tra viên và coi việc bức cung, nhục hình là bình thường thì đúng là không có ai có thể kiểm soát được.

Bên cạnh đó, phải tạo điều kiện cho luật sư tham gia ngay từ đầu theo luật định và phát huy cơ chế kiểm sát chặt chẽ của kiểm sát viên đối với hoạt động điều tra.

Ngoài ra, nên sửa đổi BLTTHS theo hướng việc lấy lời khai người bị tạm giữ, hỏi cung người bị tạm giam, bị can, bị cáo phải được ghi hình. Việc ghi hình phải liên tục không bị ngắt quãng, người có thẩm quyền giám sát việc này phải xem xét băng hình trên cơ sở thực chất.

Cuối cùng, theo tôi việc đào tạo, bồi dưỡng, giáo dục nghiệp vụ, đạo đức cho các cán bộ tố tụng, nhất là điều tra viên cũng rất quan trọng. Làm sao cho họ có trình độ nghiệp vụ và đạo đức ngang tầm với công việc được giao thì sẽ hạn chế tối đa việc bức cung, nhục hình. Bởi chính nó là một trong những nguyên nhân dễ dẫn đến oan sai trong hoạt động TTHS. Nó cũng làm tổn hại đến danh dự, uy tín và quyền lợi hợp pháp của công dân, đồng thời còn làm mất lòng tin của nhân dân đối với Nhà nước.

Thẩm phán PHẠM CÔNG HÙNG (Tòa Phúc thẩm TAND Tối cao tại TP.HCM)